یکی از دغدغه‌های مهم والدین در مسیر پرورش کودکان، ایجاد احساس مسئولیت‌پذیری در آنان است. مسئولیت پذیری به معنای داشتن اعتماد به نفس، تصمیم‌گیری و پذیرش پیامدهای ناشی از اعمال خود است. در این مقاله مشاوران افرا کلینیک جنبه‌های مختلف مسئولیت‌پذیری و راه‌های افزایش آن را مورد بررسی قرار می‌دهند.
برای دریافت مشاوره در زمینه مشاوره کودک می توانید با کلینیک افرا تماس حاصل نمایید.
021-44273757 ، 021-44273767
افزایش احساس مسئولیت‌پذیری در کودکان
والدین در مسیر پرورش کودکان خود، همواره با دغدغه‌های متنوعی رو‌به‌رو می‌شوند. یکی از این دغدغه‌های بسیار مهم داشتن کودکانی مسئول است. مسئولیت پذیری یا وظیفه شناسی یکی از پنج ویژگی اصلی شخصیت است که بخشی از آن ژنتیکی و بخشی از آن اکتسابی است. همه پدر مادرها دوست دارند کودکانی مسئولیت‌پذیر داشته باشند. اما ممکن است برای شما به عنوان یک والد، سوالات مختلفی در این زمینه پیش بیاید و ذهنتان را مشغول کند. سوالاتی همچون: چگونه می‌توانم مهارت مسئولیت‌پذیری را به کودکم آموزش دهم؟ آموزش مناسب چه ویژگی‌هایی دارد؟ از چه سنی باید به کودک مسئولیت داد؟ و ... . در این مقاله مشاوران کلینیک افرا به این سوالات جواب داده و جنبه‌های مختلف مسئولیت‌پذیری در کودکان را مورد بررسی قرار می‌دهند.
آشنایی با مفهوم مسئولیت‌پذیری در کودکان
مسئولیت شامل اعتماد به نفس، تصمیم گیری و بر عهده گرفتن پیامد تصمیم، بدون توجه به نتایج مطلوب یا نامطلوب آن تصمیم است. مسئولیت‌پذیری تاثیرات مهم و متعددی بر سطح کیفیت زندگی افراد دارد و یکی از فاکتورهای مهم در موفقیت و توسعه فردی به شمار می‌آید. مسئولیت پذیری دو بخش دارد:
- مسئولیت هایی که فرد در مقابل خود باید بر عهده بگیرد.
- مسئولیت هایی که در ارتباط با دیگران دارد.
حمایت افراطی والدین از فرزند باعث آسیب دیدن هر دو بخش میشود. اما اگر والدین متناسب با ویژگی‌های سنی کودک به او مسئولیت‌هایی را محول کنند علاوه بر رشد احساس مسئولیت‌پذیری، سایر توانایی‌های کودک نیز رشد می‌یابد.
پیامدهای عدم مسئولیت پذیری در کودکان
عدم رشد احساس مسئولیت در کودکان پیامدهای زیانباری در زندگی آینده کودک خواهد داشت. والدینی که بیش از اندازه حمایت‌گر هستند مانع از این می‌شوند که کودکشان احساس توانمندی کند و بعد از مدتی باورهای مربوط به کفایت و توانایی‌های خود متوقف شده و کودک برای هر کاری به دیگران وابسته میشود.
مسئولیت پذیری در کودکان ذاتی است یا می‌توانیم آن را به کودک یاد دهیم؟
گرچه بخشی از مسئولیت پذیری ارثی است ولی آموزش در هفت سال اول زندگی تاثیر زیادی در افزایش یا کاهش آن دارد. البته برای آموزش این مهارت، کودک باید از حداقل بهره هوشی برخوردار باشد. برای مثال کودکان کم هوش شاید تنها بتوانند کارهای خیلی ابتدایی خود‌شان مانند دستشویی رفتن و غذا خوردن را به عهده بگیرند.
بیشتر بخوانید: اعتماد به نفس پایین در کودکان
سن مسئولیت پذیری کودکان
یکی از نکات بسیار مهم در فرآیند آموزش مسئولیت پذیری به کودکان، توجه به سن و ویژگی‌های متناسب با آن است. اگر مسئولیت‌هایی فراتر از سن کودک به او سپرده شود، طبیعتا چون به خوبی از عهده آنها بر نمی‌آید اعتماد نفس کودک به شدت آسیب می‌بیند و یا در صورت انجام، ممکن است فشار روانی زیادی به او وارد شود و در آینده از انجام مسئولیت فرار کند. همین طور اگر کارهایی بسیار پایین‌تر از سطح توانمندی‌هایش به او واگذار شود، مسئولیت‌پذیری در کودک متوقف میشود. در ادامه مسئولیتهای مربوط به هر سن توضیح داده شده است.
کودکان بین 1 تا 3 سال
- باید مسئولیت کارهای خود را بر عهده بگیرد: اگر خرابکاری مثل خوردن به لیوان شیر برایش اتفاق افتاد باید بداند مشکلی نیست اما می‌بایست پارچه‌ای بردارد و شیر را به کمک والدینش تمیز کند. او باید بیاموزد ما ممکن است ناخواسته کاری را خراب کنیم، اما باید بدون نگرانی سعی کنیم بر اوضاع دوباره مسلط شویم.
- چه چیزی باید بپوشد (با توجه به فصل): گرما و سرما جزو مواردی است که در ابتدا گیرنده‌های بدن کودک به درستی آن را آلارم می‌دهد. اما در صورت بی‌توجهی والدین به خواسته کودک به مرور حساسیت آن کم میشود؛ بنابراین بهتر است مسئولیت احساس گرم و سرد بودن را به عهده خود کودک بگذارید.
- مقدار غذا خوردن: کودک از حدود 9 ماهگی می‌تواند با برگرداندن صورت و یا پس زدن غذا با دست اعلام مخالفت کند و والدین بهتر است به این علایم دقت کنند. چرا که کودک از هر کس دیگری بهتر می‌داند چه موقع سیر و چه موقع گرسنه است
- چه کتابی می‌خواهد برایش بخوانید: حتی اگر تکراری باشد انتخاب را بهتر است به عهده خود کودک بگذارید.
- اسباب بازی‌‌‌ها: کودکان می‌توانند بگویند چه اسباب بازی هایی را می‌خواهند با دوستان‌شان تقسیم کنند و شما بقیه اسباب بازی‌‌هایش را می‌بایست قبل از رسیدن دوستانش کنار بگذارید.
- چه موقع به دستشویی بروند: شما پیشنهاد می‌دهید: "آیا قبل از اینکه ما از خانه خارج شویم لازم است به دستشویی بروی؟" برای اینکه کودکان بیاموزند که به بدن خود را توجه کنند و علائم آن را بشناسند.
کودکان 3 تا 5 سال (پیش دبستانی)
- مرتب کردن کشوی لباس‌‌هایش: انتخاب لباس‌ها و حفظ و نگه داشتن آنها در دسته‌‌‌های مرتب بر اساس دسته بندی مثل لباس‌های خانه و بیرون.
- مدیریت اتاق: کودک می‌تواند در مورد نحوه چیدمان اتاق تصمیم بگیرد. برای مثال می‌تواند انتخاب کند چه تابلو یا عکسی بر روی دیوار اتاق قرار بگیرد. همچنین والدین باید به کودک کمک کنند تا وسایلش را مرتب کند و برای تمیز نگه داشتن اتاق او را راهنمایی کنند.
- تعیین هم‌بازی‌ها: در مهمانی، مثلا جشن تولد(به استثنای رویداد‌‌های اجباری خانوادگی) کدام دوستانش را خودش دعوت کند.
بیشتر بخوانید: بد خلقی کودکان
کودکان 6 تا 9 سال
- نحوه نظافت و ظاهر مو‌‌هایشان (طبق استاندارد‌‌های مناسب نظافت)
- تمیز کردن صندلی و میزی که غذا می‌خورد
- کارهای ساده در بیرون از خانه
- نحوه خرج کردن پول تو جیبی
- تکمیل تکالیف خود
- درست کردن کوله پشتی مدرسه شب قبل
- مدیریت زمان: کودک در این سن پس از انجام مسئولیتهای اساسی مانند تکالیف، مرتب کردن اتاق می‌تواند مسئولیت اینکه سازی را در خانه بزند یا کلاس زبان برود را بر عهده بگیرد.
- چه ورزش یا فعالیت بدنی را دوست دارد انجام دهد.
- تهیه غذای ساده برای خود برای میان وعده‌ها یا شام
کودکان 10 تا 12 ساله
- آماده کردن نا‌هار مدرسه
- رسیدگی به ظاهر خود مثل زمان کوتاهی مو یا گرفتن ناخن‌ها
- گذراندن مدت محدود با دوستان: به شرطی که والدین همیشه بدانند کجا هست و دوستانش چه کسانی هستند (این اولین دلیل است که کودک به تلفن همراه نیاز دارد).
- در خانه تنها بماند. البته با قوانین خاصی که والدین تعیین می‌کنند، اینکه چه جور و چه مدت زمانی تنها بماند و یا در مورد اینکه چه کسی باید با او در خانه بماند.
نوجوان 13 تا 15 سال
- بیدار شدن صبح برای مدرسه رفتن
- نظافت لباس ها
- سوار اتوبوس و مترو شدن
- با دوستان خود به سینما رفتن ( البته این مورد وابسته به فرهنگ است)
- با نگهداری از بچه‌‌ها یا مشاغل دیگر یاد بگیرد درآمد داشته باشد
- مسئولیت بودجه بندی هزینه‌هایش را به عهده بگیرد.
راهکارهایی برای افزایش مسئولیت‌پذیری در کودکان
روش‌ها و فنون متعددی وجود دارد که به والدین کمک می‌کند تا کودکانی مسئولیت پذیر داشته باشند. اما همواره توجه به دو نکته بسیار مهم و ضروری است.
- قبل از اینکه بخواهید از تکنیک‌های مختلف استفاده کنید سعی کنید ابتدا خودتان تبدیل به فرد مسئولیت پذیری شوید. در واقع الگویابی یکی از بهترین راه‌ها برای آموزش افزایش احساس مسئولیت پذیری به کودکان است. فراموش نکنید والدین، اولین الگوهای موثر در زندگی کودک خود هستند. بنابراین بهتر است با دوستان و همسایه‌های خود در ارتباط باشید، کارهای داوطلبانه را بر عهده بگیرید و فرد قابل اعتمادی باشید. وقت شناس باشید، وقتی اشتباه می‌کنید آن را بپذیرید و برای اشتبا‌هاتتان عذرخواهی کنید. اگر فرزندتان شما را در حال انجام این کارها ببیند، احتمال انجام چنین کاری از طرف آنها بسیار بیشتر خواهد شد.
- کودکان یادگیرنده‌های منفعل نیستند. بنابراین اگر می‌خواهید به کودک خود آموزش بدهید بهتر است آموزش‌ها در این بستر ارتباطی اتفاق بیافتد:
- با کلمات و لحن مناسب صحبت کنید.
- چرایی کارها را توضیح دهید.
- فضای دوستانه ایجاد کنید.
- کارها را به صورت سرگرمی و لذت بخش در بیاوردید.
- فرصت دهید تا فرزندتان یاد بگیرد.
- تشویق کنید.
سایر روش‌هایی که به شما کمک می‌کند تا کودک مسئولیت‌پذیری داشته باشید:
بیشتر بخوانید: مهارت اجتماعی کودکان
آموزش جمع آوری وسایل به کودک
کودکان از تلفیق موسیقی و کار لذت می‌برند. در حالی که برای جمع کردن وسایل، از خود هیجان نشان می‌دهید، به او نشان دهید چگونه می‌تواند از شنیدن آهنگ و یا آواز خواندن هنگام انجام کار لذت ببرد.
آموزش کمک کردن به دیگران
همه کودکان به نوعی به بقیه کمک می‌کنند. این کارها را در کودک خود پیدا کنید و درباره آنها نظر دهید. حتی اگر این فقط مهربانی او با برادر کوچکترش باشد یا از اینکه آواز خواندنش باعث لذت بردن اعضای خانواده میشود از او قدردانی کنید، هر رفتاری که تشویق کنید رشد خواهد کرد. با بزرگ‌تر شدن فرزندان شما، کمک‌‌‌های آنها می‌تواند به طور مناسب چه در داخل و چه در خارج از خانه افزایش یابد.
در انجام مسئولیت‌ها، کودک خود را همراهی کنید.
به اندازه نیاز کودک، پشتیبانی و کمک کنید، از جمله نشستن با او و همراهی برای جمع کردن لگوها. مسلما این کار بسیار دشوارتر از آن است که خودتان بخواهید انجام دهید. پس صبوری کنید. به خود یادآوری کنید که در این کارها سود بزرگی نهفته است. اگر او از آنها لذت ببرد، در نهایت، خودش این وظایف را انجام خواهد داد و به این ترتیب به مستقل شدن او کمک می‌کند.
کودک باید خودش کارهای که خراب می‌کند را اصلاح کند.
وقتی کودک نوپای شما شیرش را ریخت، بگویید: اوه، شیر ریخت! مشکلی نیست. ما می‌توانیم با هم آن را تمیز کنیم. خودتان یک پارچه بردارید و یکی دیگر را به او بدهید یا هنگامی که کودک پیش دبستانی شما کفشهایش را با عجله در می‌آورد و جلوی در ورودی رها می‌کند، به کفشهایش اشاره کنید و از او بخواهید که آنها را کنار هم جفت کند و با مهربانی بگویید "ما باید وسایلمان را مرتب سر جایش بگذاریم".
به کودک خود فرصت دهید.
اجازه دهید قدرت تفکر کودک، فعال شود. برای مثال، صبح به جای اینکه به او اشاره کنید، نا‌هارت رو فراموش نکن!"،. می‌توانید بپرسید "برای آماده شدن برای مدرسه، کار بعدی که باید انجام بدی چیه؟ " هدف این است که توجه او را روی کارهایی که باید انجام دهد جلب کنید. او می‌تواند یاد بگیرد تا لیستی را آماده کند و مدیریت کارهای صبحگاهی خود را از روی آن انجام دهد.
آموزش ارتباط گرفتن با دیگران
برای اطمینان از اینكه كودكان در سن شروع به تعاملات اجتماعی، مستقل عمل کنند، می‌توانید از این روش استفاده کنید: شما می‌توانید با ثبت نام کودک خود در مدارس کیف در مدرسه، به پرورش استقلال او کمک کنید. البته باید به این موضوع توجه کنید همه کودکان توانایی شرکت در این مدارس را ندارند. کودکان بیش فعال و یا کم توجه برای رسیدن به استقلال در انجام تکالیفشان نیاز به زمان بیشتر برای همراهی با والدینشان دارند و حتی در اختلالات شدید بیش فعالی کودکان تا حدود 11 سالگی نیاز مبرم به همراه دلسوزانه و صبورانه برای انجام تکالیفشان دارند. بنابراین سن دادن مسئولیت و نوع آن به شرایط روانشناختی و جسمی کودک بستگی دارد.
پرورش مهارت حل مسئله
برای نجات کودک خود از یک شرایط خاص و بحرانی عجله نکنید. برای حل مسئله در دسترس باشید،. به او کمک کنید تا احساسات و ترس‌‌‌های خود را برطرف کرده و اطمینان حاصل کند که می‌تواند برای مشکلش راه حلی پیدا کند. اما به او اجازه دهید خودش این مشکل را حل کند تا موجب افزایش مسئولیت پذیری در کودکتان شود. می‌توانید برای شروع، روش بارش فکری را به او آموزش دهید.
هرگز به کودک برچسب نزنید.
به کودک خود نگویید "بی‌مسئولیت" زیرا نوع دید شما روی شکل‌گیری شخصیت کودکتان تاثیر زیادی دارد. در عوض رفتار‌‌هایی را که برای افزایش مسئولیت پذیری به آنها احتیاج دارد به او بیاموزید. به عنوان مثال، اگر همیشه چیز‌‌های خود را گم می‌کند، به او بیاموزید که هر زمان که جایی را ترک می‌کند. برای مثال خانه دوست یا کلاس موسیقی را اول مکث کند و چیز‌‌هایی را که باید به خانه برگرداند، چک کند و بعد به سمت خانه حرکت کند.
بگذارید خودش برنامه ریزی کند.
کودک باید خودش برنامه هایش را مشخص کند. شاید به نظر بیاید اینجوری شما بیش از حد به او استقلال داده‌اید، اما در زندگی ماشینی و شلوغ امروز، همه بچه‌‌ها باید در زمینه برنامه ریزی، مهارت پیدا کنند، در غیر این صورت نمی‌توانند کار‌هایشان را به پایان برسانند. از همان مقطع ابتدایی اگر برنامه هفتگی او شلوغ است شروع کنید. از او بخواهید روی یک کاغذ ساعات و روز را در سمت راست لیست بنویسد. از او بپرسید که تا آخر هفته چه کارهایی را باید انجام دهد. انجام تکالیف، تمرین پیانو، جشن تولد و بخشی از تمیز کردن خانه. اگر قرار است کار پژوهشی انجام دهد خرید مواد، ساخت آتشف‌شان، نوشتن شرح آن و بازی با دوستان در پارکینگ. بیشتر بچه‌‌ها با مشخص شدن کارهایی که دارند، میزان استرسشان پایین می‌آید. زیرا اینطوری می‌دانند چه میزان زمان برای انجام همه کارها نیاز دارند. مهمتر از همه، لیست کردن کارها به آنها می‌آموزد که وقت خود را مدیریت کنند و در مورد تعهدات خود مسئولیت پذیر باشند.
مفهوم پول و کار کردن با آن را به کودکان آموزش دهید.
با فرزندتان درباره پول صحبت کنید. حتما برای او پول توجیبی هفتگی اختصاص دهید که به وظایف او در خانه بستگی نداشته باشد. بهتر است به فرزندتان آموزش دهید تا بخشی از پول تو جیبیش را پس انداز، بخشی از آن برای هزینه‌های هفتگیش و بخشی از آن نیز به دلخواه خرج شود.
آموزش هدف‌گذاری به کودکان
بیشتر افراد هرگز یاد نگرفته‌اند که چگونه اهداف خود را تعیین کنند. می‌توانید به کودک خود کمک کنید مهارت تعیین هدف را بیاموزد. با این کار به او می‌آموزید كه مسئولیت رفتار‌ها و یادگیری‌‌‌های خود را به عهده بگیرد. هدف آموزی می‌تواند یک رفتار تاثیرگذار برای رشد و توسعه مسئولیت پذیری در برابر خود و دیگران باشد.
برای دریافت مشاوره در زمینه مشاوره کودک حضوری، تلفنی و آنلاین می توانید با کلینیک افرا تماس حاصل نمایید.
021-44273757 ، 021-44273767
