اضطراب جدایی در کودکان؛ علائم و راه‌های درمان آن

مهمترین اختلال اضطرابی در کودکان، اختلال اضطراب جدایی است. عدم توجه به این اختلال می‌تواند پیش‌زمینه اختلالات مربوط به مراحل رشدی بعدی از جمله اختلال خوردن، افسردگی و جسمی گردد.

برای دریافت مشاوره کودک می توانید با مشاوران کلینیک افرا  تماس حاصل فرمایید.

021-44273757 ، 021-44273767

تشخیص اختلال اضطراب زمانی داده می‌شود که پریشانی کودک در هنگام جدایی از مادر یا مراقب اصلی‌اش نسبت به سن و مرحله رشدی او نامتناسب باشد و اضطراب جدایی به میزانی باشد که در فعالیت‌های روزمره کودک از قبیل مدرسه رفتن و مشارکت در فعالیت‌های وابسته به سنش اختلال ایجاد کند. درمان به موقع این اختلال قبل از سن مدرسه می‌باشد و برای تشخیص آن نیاز به معاینه بالینی توسط روانشناس کودک می‌باشد و درمان‌های جدید بیشتر روی رفتارهای والدین متمرکز است تا با اصلاح رفتارهای والدین، رفتارهای اضطرابی کودک رفع گردد.

اضطراب جدایی کودک چیست؟

به محض ترک کردن و جدایی مادر از کودک، کودک شروع به بی‌تابی می‌کند و به مادر می‌چسبد. گریه‌های مکرر او مادر را کلافه می‌کند. مادر مستاصل از خودش می‌پرسد کودکم هیچ وقت نمی‌تواند از من به آرامی جدا شود».

این صحنه‌ای است که برخی از مادران با آن به طور مکرر دست و پنجه نرم می‎‌کنند. روانشناسان به این موقعیت اضطراب جدایی می ‌گویند. کودک در زمان جدایی از مراقبت کننده اولیه خود که در اکثر کودکان این مراقبت کننده اولیه مادر است؛ احساس ترس و ناامنی می‌کند. همین امر باعث می‌شود مضطرب شود. کودک دراین موقعیت برای کاهش اضطراب خود سعی می کند با گریه کردن یا چسبیدن به مادر او را در کنار خود نگه دارد. در این مقاله به اضطراب جدایی در سنین مختلف و شیوه‌های برخورد با اضطراب جدایی کودک به صورت کامل پرداخته می‌شود.

اضطراب جدایی چگونه شکل می‌گیرد؟

جالب است بدانید که اضطراب جدایی در مراحلی از زندگی کودک کاملاً طبیعی و بخشی از رشد روانی – اجتماعی بهنجار به حساب می‌آید؛ اما این اضطراب از سنین خاصی باید مدیریت شود و جدا شدن از مراقب اولیه برای کودک ترسناک نباشد. برای آگاهی بیشتر از مراحل شکل‌گیری اضطراب جدایی، سیر تکاملی آن در مراحل مختلف رشد توضیح داده شده است.

 نوزادی که متولد می‌شود نسبت به هر چهره‌ای لبخند می‌زند. اما یک چهره برای او متمایز است. مادر به خاطر همراهی با نوزاد در دوران جنینی و مراقبت‌های بعد از تولد، چهره‌ی آشناتری برای او است. روان مادر – نوزاد مانند دایره‌های زیر است. به این معنا که کودک هنوز خودش را از مادرش جدا نمی‌داند و فکر می‌کند مادر جزئی از خودش است.

 رایج‌ترین علائم اضطراب جدایی در کودکان

 همان‌طور که گفته شد اضطراب جدایی تا 18‌ماهگی طبیعی است. اما وابستگی شدید کودک به والد و بی‌تابی شدید در زمان جدایی از والد بعد از 3سالگی می‌تواند از نشانه های اختلال اضطراب جدایی باشد. نشانه‌هایی که در ادامه می‌آید می‌تواند در هر سنی بروز پیدا کند. اما در سنینی که اشاره شده، فراوانی بیشتری دارد.

• کودکان 3 تا 5 ساله مشکل در خوابیدن دارند، آنها نمی‌توانند در اتاق خود تنها بخوابند و نیاز دارند یک فرد بزرگسال تا هنگام به خواب رفتنشان در کنار آن‌ها بماند و در صورتی که از خواب بیدار شوند به اتاق والدین و یا خواهر و برادر بزرگترشان رفته و در صورت ممانعت بزرگترها از خوابیدن در اتاقشان، پشت در اتاق آن‌ها می خوابند. این کودکان همچنین بیشتر از کودکان دیگر دچار کابوس و وحشت‌زدگی در خواب می‌شوند.

• کودکان 5 تا 8 ساله بیشترین نگرانی را در مورد صدمه دیدن کسانی که به آن‌ها دلبستگی دارند، نشان می‌دهند و از مدرسه رفتن امتناع می‌کنند. این کودکان همچنین بیشتر از سنین دیگر والدین خود را سایه به سایه تعقیب می‌کنند. این کودکان از دیگران توقع دارند تا وقت خواب کنار آن‌ها بمانند.

• کودکان 9 تا 12 ساله وقتی از والدین خود جدا می‌شوند، گوشه گیر، بی‌تفاوت، غمگین و دچار افت تمرکز می‌شوند. وقتی قرار است مدرسه بروند در قالب شکایت‌های جسمی مثل دل درد و یا حالت تهوع، از مدرسه رفتن خودداری می‌کنند و گاهی با قشقرق می‌خواهند مدرسه را به قصد خانه ترک کنند.

• نوجوانان مبتلا به اضطراب جدایی بیشتر ازهر سنی شکایت‌های بدنی از جمله معده درد یا دل درد دارند و بدون والدینشان در فعالیت‌های مدرسه شرکت نمی‌کنند.

بیشتر بخوانید: همه چیز در مورد موتیسم یا لالی انتخابی در کودکان؛ علت سکوت انتخابی در کودکان

انواع اضطراب جدایی

اضطراب جدایی کودک در مهد

والدین بیشترین علائم اضطراب جدایی را از کودکانشان در زمان شروع مهد می‌بیند. کودک به محض حضور در مهد کودک متوجه می‌شود که مادر قرار نیست در کنار او بماند و او باید تا یک ساعت مقرر تنها در مهد بماند. او نگران است. مدام با خود فکر می‌کند که اگر مادرم برنگردد. اگر من را فراموش کند چی؟ این افکار اضطراب کودک را بالا می‌برد. تنها ماندن کودک در بین غریبه‌هایی که نمی‌شناسد و عدم حضور مادر به این اضطراب دامن می‌زند. تجربه محیط غریبه در ناخودآگاه کودکان یادآور همان سنین ابتدایی است که چهره‌ی کسی غیر از مادر را می‌دیدند و نمی‌خواستند از مادر جدا ‌شوند، می‌باشد.

اضطراب جدایی کودک از مادر

از آن‌جایی که امن‌ترین رابطه را کودک با مادر یا مراقب اصلی تجربه می‌کند، بنابراین تجربه کیفیت این رابطه بسیار مهم است اگر کودک از طریق مادر احساس کند دنیا جای امنی است، او می‌تواند نیازهایش را از مادرش بخواهد و او آن‌ها را به خوبی برآورده می‌کند؛ به این ترتیب کودک دلبستگی امنی نسبت به مادر و دنیای بیرونی‌اش پیدا می‌کند؛ اما اگر کودک احساس کند مادر در موقع نیازش در دسترس او نیست و در مواجه با خطرات بیرونی تنهاست، دلبستگی نا امنی در او شکل می گیرد. کودک مدام به مادر بچسبد چرا که خودش را در برابر مقابله با دنیای بیرونی بسیار ضعیف و آسیب پذیر می بیند.

اضطراب جدایی در کودکان پیش دبستانی

ورود به پیش دبستانی مرحله‌ای از رشد است که کودک را برای ورود به دنیایی بزرگتر آماده می‌کند. کودکانی که مهد کودک را تجربه نکرده اند و اولین جدایی را با پیش دبستانی شروع می‌کنند، مسلماً نگرانی ها و اضطراب های بیشتری را نسبت به کودکانی که مهدکودک را تجربه کرده اند، دارند.

اضطراب جدایی کودکان در مدرسه

محیط، فعال کننده‌ی ژنیتک است. به این معنا که ژنتیک بدون وجود یک محیط فعال کننده خودش را به راحتی نشان نمی‌دهد. کودکانی که از لحاظ ساختار شخصیتی، خجالتی و محتاط هستند مستعد اضطراب می‌باشند، بنابراین این کودکان حتی با تجربه مهد و پیش‌دبستانی ممکن است در ابتدای ورود به مدرسه علائم اضطراب را از خود نشان دهند و سازگاری با محیط‌های بزرگتر و پرچالش برای این گروه از کودکان دشوارتر باشد. والدین در صورت مشاهده شکایت‌های بدنی مثل حالت تهوع و دل درد در موقع رفتن به مدرسه می‌بایست حتما با مشاور کودک در این زمینه صحبت کنند.

اضطراب جدایی در کودکان طلاق

کودکانی که والدین آن‌ها از هم جدا می‌شوند و در یک محیط پرتنش و ناآرام قرار می‌گیرند؛ اضطراب جدایی را از خود نشان می‌دهند. جدا شدن از یک والد به خصوص والدی که بیشترین رابطه عاطفی و دلبستگی را با او دارند؛ کودک را مضطرب می‌کند. مهیا کردن یک محیط آرام در جریان طلاق و آماده‌سازی کودک برای این جدایی به او کمک می‌کند تا دچار این اختلال نگردد. کودکان به دلیل پایین بودن ظرفیت شناختی‌شان معنای جدایی را نمی‌فهمند. برای آن‌ها جدایی از یک والد به معنای هرگز ندیدن اوست. همین افکار او را مضطرب می‌کند. این کودکان ممکن است در ذهن خود این فرضیه را داشته باشند که همان طور که یک والد را از دست دادم، پس نبودن والدی که با آن زندگی می‌کنم به معنای رفتن همیشگی اوست. به همین دلیل در جدایی‌های موقتی و چند ساعته شروع به نشان دادن واکنش اضطرابی می‌کنند.

بیشتر بخوانید: مراحل رشد و شکل‌گیری شخصیت کودک

سن اضطراب جدایی در کودکان

 اختلال اضطراب جدایی در کودکان و نوجوانان در حدود 44% می‌باشد و از سن 3 سالگی تا پایان نوجوانی را در بر دارد. تفاوت این اضطراب از اضطراب های دیگر در این است که تنها زمانی در کودکان خود را نشان می‌دهد که بخواهند از مادر جدا شوند و کودکان در هنگام جدایی و یا پیش بینی جدایی واکنش هایی از جمله چسبیدن، گریه کردن و قشقرق راه انداختن را از خود نشان می دهند. کودکان در این شرایط می ترسند یکی از افراد نزدیک آن‌ها در طول جدایی و در غیاب آن‌ها دچار آسیب جدی شود و یا اتفاق وحشتناکی برایش رخ دهد.

اضطراب جدایی نوزاد

از تولد تا 6 ماهگی به طور طبیعی نوزاد اضطراب جدایی ندارد. به این دلیل که در این سن حافظه کودک قادر به تمایز چهره‌ها از یکدیگر نیست. اگرچه در این سن نوزاد در آغوش مادر یا آشنایان آرام می گیرد؛ اما این به معنای آن نیست که به آغوش افراد غریبه نمی رود. با این وجود با رشد بیشتر نوزاد اتفاقات دیگری رقم می‌‌خورد. کودک حالا کم کم می‌تواند چهاردست و پا محیط اطراف خود را بگردد و جست و جو کند. از مادر جدا می‌شود ولی هراز گاهی به مادر نگاه می‌کند. به پیش مادر بر می‌گردد و دوباره از او دور می شود. در این مرحله کودک کم کم در حال درک این موضوع است که با مادرش متفاوت است . اما همچنان به مادر وابسته است و ابتدای پیدا کردن استقلال و جدا بودن از مادر و البته شروع اضطراب جدایی است.

اضطراب جدایی در یک‌سالگی

از حدود 6 ماهگی اضطراب از مواجه شدن با دیگران برای کودک پدیده طبیعی و جهانی است و نشان دهنده آگاهی او از جدا شدن از مادرست. حتما با این صحنه مواجه شدید که کودکان در حدود 6 تا 15 ماهگی فقط در آغوش مادرشان آرام می‌گیرند و اگر کسی غیر از مادر یا افرادی که همیشه آن‌ها را می‌بیند؛ آن‌ها را بغل کنند گریه می‌کنند. این گریه‌ها برای این است که کودکان چهره‌ای را می‌بینند که شبیه به مادر نیست. کودکان به خاطر رشد حافظه بعد از 6 ماهگی تفاوت چهره‌ها را تشخیص می‌دهند و می‌دانند این چهره، چهره‌ی مادر نیست. پس حس ناامنی و بی‌تابی می‌کنتد. امنیت برای او در این سن مادر است و هرچه غیر او ناامنی است. در این سن نشان دادن اضطراب در زمان جدا شدن از مادر و بودن کنار یک غریبه برای کودکان طبیعی است .

اضطراب جدایی در 2 سالگی

از حدود 18 ماهگی اضطراب کودک به مرور شروع به فروکش کردن می‌کند و کودک به دلیل رشد حرکتی و کلامی که پیدا می کند  بیشتر می‌تواند به خود مسلط باشد؛ بنابراین در موقع جدایی از مادر بهتر می‌تواند از خود مراقبت کند و در غیاب مادر خود را سرگرم کند و با محیط ارتباط بگیرد.

اضطراب جدایی در کودکان 3 ساله

بعد از 18 ماهگی کودک می‌بایست به طور طبیعی بتواند جدایی از مادر را تا حدودی تحمل کند؛ اما در بعضی از کودکان به دلایل سرشتی، یا اتفاقات محیطی و یا اضطراب های مادر مرحله استقلال تا سن 3 سالگی طول می‌کشد و حتی گاهی این استقلال تا 5 سالگی هم طول می‌کشد. البته مهدکودک و بازی‌های گروهی بعد از 3 سالگی کمک خوبی به رشد استقلال و کاهش به مرور اضطراب جدایی می کند، البته بهتر است بعد از 3 سالگی اضطراب جدایی را با دقت بیشتری بررسی کنید و در صورت وجود اضطراب ژنتیکی و یا افراد مضطرب در خانواده بهتر است درمان را از همین سن شروع کنید.

بیشتر بخوانید: راهنمای تربیت کودک مستقل

نحوه برخورد با اضطراب جدایی کودک

یکی از عوامل مهمی که در کاهش و از بین رفتن اضطراب جدایی بسیار موثر است رشد اعتماد به نفس و استقلال  در کودک می‌باشد. برای رشد اعتماد به نفس و استقلال در کودکان اجازه دهید تا جایی که خطر جدی، آسیب بدنی و روانی برای آن‌ها وجود ندارد، کارهای مربوط به خودشان را به تنهایی انجام دهند. والدین باید نقش تسهیلگر را برای کودکشان بازی کنند. به این معنا که تنها انجام کارهای شخصی را برای او راحت‌تر کنید. در سنین پایین پوشیدن لباس، تنهایی قاشق دست‌‌گرفتن و ... می‌تواند به ایجاد استقلال در کودک کمک زیادی کند. البته این به معنای آن نیست که اورا رها کنید. کودکان زمانی که احساس کنند قرار است آن‌ها را رها کنید بیشتر مضطرب شده و به شما می‌‌چسبد. حتی ممکن است با خرابکاری کردن یا آسیب‌زدن به خود شما را مجبور کنند تا در کنار آن‌ها بمانند.

تکنیک‌های مدیریت اضطراب جدایی

1. واگذار کردن کارهای کوچک برای انجام دادن به تنهایی

والدین بهتر است از 3 سالگی برای کودک خود یکسری کارها مشخص کنند تا بتواند آن‌را به تنهایی انجام دهد، برای مثال می توانید از او بخواهید لباس‌هایش را در کشوی کمدش بگذارد.

2. فرستادن کودک برای انجام کار یا رساندن پیغامی به دیگران

والدین با اعتماد کردن به کودک در انتقال پیام به او یادآور می‌شوند که او قادر به انجام یکسری کارها به تنهایی می‌باشد.

3. کمک گرفتن از اشیاء برای گذار از وابستگی به استقلال

 از کودک خود بخواهید اسباب‌بازی یا عروسکی را انتخاب کند تا در زمان جدایی و احساس دلتنگی بتواند خود را با آن آرام کند.

4. آشنایی کودک با محیط بیرونی

کودک را به صورت نیمه وقت به کلاس‌های آموزشی مانند نقاشی و قصه‌گویی ببرید تا هم با محیط اجتماعی آشنا شود و هم به عدم حضور شما برای چند ساعت عادت کند.

5. تمرین فاصله گرفتن و نزدیک شدن

می‌توانید از دوستان و اعضای خانواده خود که معتمد شما هستند نیز کمک بخواهید که برای مدت کوتاهی از کودک شما نگهداری کنند. تکرار این کار به کودک شما می‌آموزد که نبود موقتی شما به معنای عدم بازگشتتان نیست.

6. آشنایی با محیط آموزشی

قبل از شروع مدرسه زمانی که برای ثبت نام می‌روید، کودک خود را نیز ببرید. اجازه دهید با محیط مدرسه و کلاسش آشنا شود. معلمش را بشناسد و با او ارتباط برقرار کند. می‌توانید با هماهنگی مدیر و معلم مدرسه‌اش چند بار این کار را تا پیش از شروع روز اول مدرسه انجام دهید تا به محیط جدیدش عادت کند.

7. آشنا کردن کودک با محیط کلاس

پیش از شروع مدرسه او را با معلمش آشنا کنید و به صورت دوره‌ای با همکلاسی‌های جدیدش در کلاس جمع شوند تا در روز اول مدرسه با قرار گرفتن در محیط جدید واکنش اضطرابی از خود نشان ندهد. این کار به کودکتان کمک می‌کند به طور ناگهانی با یک محیط غریبه که قرار است والد را در کنار خود نداشته باشد روبه رو نشود. به عبارتی آمادگی ذهنی پیدا می‌کند.

8. پذیرش احساسات کودک

هرگز سعی نکنید ترس کودک از محیط جدید و احساس دلتنگی او را بی‌اهمیت و کوچک جلوه دهید. گاهی خود شما هم نقش بسیار زیادی در افزایش این ترس و استرس در کودکتان دارید. اگر خودتان در زمان جدایی از کودکتان در مدرسه احساس گناه کنید و یا نگران این باشید که برای او در مدرسه مشکلی پیش بیاید که او نتواند آن را مدیریت کند، شک نداشته باشید با این کار استرس جدایی از والدین در روز اول مدرسه را در کودکتان بیشتر خواهید کرد. هرچقدر شما آرامش خود را بیشتر حفظ کنید کودکتان هم آرامش و اعتماد به‌نفس بیشتری خواهد داشت.

روز اول مدرسه چه کنیم؟

هرچقدر هم که برای روز اول مدرسه هم شما و هم کودکتان آماده شده باشید، باز هم بعضی از بچه‌ها وقت خداحافظی و جدایی از والدینشان گریه می‌کنند و خب وقتی کودکتان برای جدایی از شما گریه کند لحظه سخت و احساسی برای شما خواهد بود؛ اما خوشبختانه راهکارهایی هست که می‌تواند غلبه بر استرس جدایی از والدین در روز اول مدرسه را برای کودک ساده‌تر کند.

1. کودکتان را مطمئن کنید که می‌تواند به معلمش اعتماد کند و درغیاب شما، معلمش می تواند در زمان نیاز به او کمک کند.
2. از معلم و مدیر مدرسه بپرسید که در روز اول مدرسه می‌تواند شی یا عروسکی که با آن راحت است با خود به کلاس بیاورد یا نه. این کار باعث احساس آرامش و کم شدن اضطرابش می شود.
3. زمانی که لحظه خداحافظی می‌‌رسد، حتماً او را در آغوش بگیرید و ببوسید این کار باعث افزایش اعتماد به نفس در او می‌شود و به او انگیزه می‌دهد.

به این نکته توجه داشته باشید اگر کودکتان را بدون گفتن خداحافظی یا حرفی با عجله در مدرسه رها کنید یا جلوی او گریه کنید باعث می‌شود او نتواند با موقعیت جدید خود را هماهنگ کند و باعث ایجاد اضطراب و احساس ناتوانی بیشتر در او می‌شود.

درمان اختلال اضطراب جدایی در کودکان

در جلسه مشاوره کودک، ابتدا درمانگر با کمک شما اطلاعاتی در مورد محیط خانه، مدرسه و همچنین مراحل رشدی کودک کسب کرده تا تشخیص دهد که کودک شما اختلال اضطراب جدایی دارد یا نه. سپس به شما کمک می‌کند تا تدابیر لازم را برای روبه‌‌رو شدن با اضطراب جدایی کودک بیاموزید. رویکردهای درمانی مختلف برای این اختلال شامل موارد زیر است:

درمان‌های متمرکز بر کودکان

• بازی درمانی، گروه درمانی، درمان‌های شناختی-رفتاری و روان درمانی، رویکردهایی هستند که می‌توانند برای درمان اختلال اضطراب جدایی در کودکان مورد استفاده قرار بگیرند. اصل مشترک در همه این رویکردهای درمانی این است که به کودک یاد می‌دهند تا بتواند افکار، احساسات و نگرانی‌های خود را بیان کند و در کنار آن‌ها، مهارت‌های لازم برای برخورد مناسب با ترس‌های خود، بالا بردن اعتماد به نفس و نحوه کنار آمدن با نگرانی‌های خود را بیاموزد.
  در مرحله اول درمان بهتر است با کودکی که احساس اضطراب، شکست، تنهایی و ناامیدی دارد، درمان فردی از جمله شن بازی یا عروسک بازی صورت گیرد.

• درمان زوجی والد-کودک با اصلاح سبک دلبستگی می‌تواند به کاهش علائم و نشانه‌های اضطراب بیانجامد.
• درمان شناختی _رفتاری به منظور آموزش مهارت‌های جدیدی برای مقابله با اضطراب بسیار موثر است.

روانشناس بررسی می‌کند که چه عواملی موجب ایجاد این مشکل شده است. اضطراب جدایی دلایل مختلفی در بچه‌ها دارد، مثلاً ممکن است در یک کودک اختلال اضطراب جدایی، ترس از خود مدرسه به واسطه اطلاعات غلط بچه‌های بزرگتر از مدرسه باشد. اصطلاحاً به چنین شرایطی شناخت های ناسازگار می گویند؛ در این حالت روانشناس باید ابتدا علت اضطراب را پیدا کند تا بتواند روی این موضوع کار کند. از طرف دیگر امکان دارد دلیل بروز اختلال در کودک اختلافات خانوادگی باشد؛ در این صورت نیاز هست که روانشناس از روش خانواده درمانی استفاده کند. همچنین گاهی ممکن است در برخی از بچه ها اختلال اضطراب جدایی به این موضوع برگردد که او مهارت‌های دوست‌یابی کودک را بلد نیست. بنابراین با آموزش این مهارت ها که اکثرا با استفاده از بازی درمانی فردی یا گروهی انجام می‌شود می‌توانند این مشکل را حل کنند و در نهایت در مواردی که اضطراب بدن را نیز درگیر کرده است، دارو درمانی استفاده می‌شود.

درمان متمرکز بر والدین

یکی از رویکردهای درمانی نسبتاً جدید در درمان اختلال اضطراب جدایی اصلاح رفتار والدین با کودک می‌باشد. این برنامه درمانی به شیوه مربیگری رفتار و هدایت از طریق مدل سازی می‌باشد. در رویکرد درمانی متمرکز بر والدین سعی می‌شود مداخلات منظم درمانگر حین جلسات از طریق آموزش به والدین برای دادن توجه مثبت و مدل‌سازی رفتار شجاعانه به‌عنوان راهکاری برای افزایش رفتارهای شجاعانه کودک، کاهش تمرکز والدین بر رفتارهای اضطرابی کودک و بهبود سبک دلبستگی می‌باشد. والدین با کمک آموزش‌های مشاورین کودک، می‌توانند در روند درمان مشارکت کنند تا اختلال اضطرابی کودکشان بر طرف گردد.

برای دریافت مشاوره کودک آنلاین، تلفنی و حضوری می توانید با مشاوران کلینیک افرا  تماس حاصل فرمایید.

021-44273757 ، 021-44273767