هرآنچه باید درباره اختلال دو قطبی یا افسردگی شیدایی بدانید

اختلال دوقطبی یکی از بیماری‌های شایع روانپزشکی است و در رتبه‌بندی سازمان بهداشت جهانی ششمین رتبه را به خود اختصاص داده است.  شیوع این اختلال در زنان و مردان یکسان است و ممکن است از دوره کودکی نیز شروع شده و یا حتی در سنین بالا افراد را درگیر کند.

اختلال دوقطبی با نام‌های دیگری  از جمله سندروم دوقطبی، سندروم افسردگی شیدایی یا Bipolar disorder نیز شناخته می‌شود. ویژگی مشترک همه این حالات چرخه‌های غیرقابل پیش‌بینی افسردگی و به دنبال آن دوره‌هایی از سرخوشی شدید و یا اصطلاحا شیدایی است. این نوسان بین دو قطب خوشحالی و غمگینی ممکن است باعث شود بسیاری از افراد نوسانات روحی خود یا اطرافیان را به اشتباه اختلال دوقطبی تشخیص دهند. اما بهتر است به این نکته توجه داشته باشید که هر نوسان روحی اختلال دوقطبی نیست. برای شناخت بیشتر  ویژگی‌ها و علائم اختلال دوقطبی با افراکلینیک همراه باشید. 

اختلال دوقطبی (افسردگی شیدایی) چیست؟

اختلال دوقطبی معمولا با نوسانات روحی بین دو حالت خوشحالی و غمگینی شناخته می‌شود. اما شاید برایتان این سوال پیش بیاید که همه افراد تجربه خوشحالی و غمگینی متناوب را دارند ... تفاوت این حالت با اختلال دوقطبی چیست؟ و چگونه باید آن را متمایز کرد؟ برای تمایز خوشحالی و غمگینی بهنجار از حالت غیر عادی بهتر است ابتدا با تعریف دو واژه مهم یعنی هیجان و خلق آشنا شویم. 

هیجان

هیجان‌ها همان احساسات گذرایی هستند که ما در طول روز در درون خود تجربه می‌کنیم. هیجان‌ها یا احساسات انواع متعددی دارند و در طول روز چندین بار تغییر می‌کنند و اگر از ما بپرسند در طول یک روز چه هیجان‌هایی را تجربه کرده‌ایم ممکن است ده ها هیجان را نام ببریم. 

خلق

خلق عبارت است از حالت هیجان نسبتا پایداری که افراد در درون خود احساس می‌کنند. ما در حالت طبیعی خلق متعادلی داریم با اینکه هیجان‌های گوناگونی را تجربه می‌کنیم. اگر از ما بپرسند خلق شما امروز چگونه بود با وجود هیجان‌های زیادی که داشته‌ایم، می‌توانیم آن را با یک کلمه ارزیابی کنیم. مثلا می‌گوییم " خوب بود" یا " گرفته بودم" .

بنابراین خلق هم مانند هیجان در طی روز ثابت نیست اما نسبت به هیجان نوسان کمتری دارد. بنابراین خلق به مجموعه‌ای از هیجان‌ها گفته می‌شود که توصیف کننده حالت‌های روحی ما است. با توجه به این تعریف همه ما ممکن است در طول روز یکی از چهار حالت اصلی خلق را تجربه کنیم که عبارت است از: خلق شاد و پرانرژی، خلق غمگین و افسرده، خلق تحریک‌پذیر و عصبانی، خلق معمولی.

تا اینجا متوجه شدیم که خلق مجموعه یا میانگینی از هیجاناتی است که در طول روز تجربه می‌کنیم. اما برای اینکه تشخیص دهیم این تغییرات خلق طبیعی است یا خیر. به 3 فاکتور باید توجه کرد.

• شدت تغییرات

خلق طبیعی شدت تغییرات کمی دارد. طوری که گاهی فقط خودمان متوجه این تغییرات می‌شویم و معمولا می‌توانیم آن‌ها را به آسانی کنترل کنیم. اما خلق بیمارگونه شدت تغییرات زیادی دارد. طوری که خود فرد و اطرافیان متوجه آن می‌شوند و کنترل آن مشکل است. 

• زمان 

خلق طبیعی پس از مدت کوتاهی (چند دقیقه تا چند ساعت) به حالت تعادل باز می‌گردد. اما در خلق غیرطبیعی وضعیت خلقی در بالاترین یا پایین‌ترین نقطه باقی می‌ماند و به حالت تعادل باز نمی‌گردد. 

• پیامد

با تغییرات خلق طبیعی، رفتارهای ما تغییرات مهمی ندارند. اما خلقی که تغییرات غیرطبیعی دارد منجر به مختل شدن کارکردهای اجتماعی، تحصیلی و شغلی می‌شود.

بنابراین نوسانات خلقی که در اختلال دو قطبی مشاهده می‌شود معمولا طولانی مدت (بین 4 تا 7 روز) بوده، شدت زیادی داشته و منجر به پیامدهای جدی در زندگی فردی و اجتماعی افراد می‌شود. به همین دلیل وقتی فرد دو قطبی وارد فاز خوشحالی بیش از حد می‌شود اصطلاحا گفته می‌شود که فرد در فاز شیدایی یا مانیا قرار دارد. زیرا این حالت یک احساس شادی طبیعی نیست. همین‌طور وقتی فرد وارد مرحله غمگینی می‌شود اصطلاحا می‌گوییم فرد در فاز افسردگی یا Depression  قرار گرفته است. در این مواقع چه کاری باید انجام دهیم و چه طور می‌توانیم به خود کمک کنیم؟ مشاوره فردی یک راهکار علمی و موثر برای حل مسائلی از این قبیل است که با کمک می‌توانید مسائل روانشناختی خود را حل و فصل کنید.

علائم اختلال دوقطبی

مهم‌ترین نشانه اختلال دوقطبی نوسانات خلقی است. البته نه هر نوسانی. نوساناتی که شدت زیادی داشته باشد، طولانی مدت بوده و منجر به پیامد جدی شود. این نوسانات روحی برای تشخیص اختلال دوقطبی لازم هست اما به تنهایی کافی نیست. اختلال دوقطبی علائم دیگری نیز دارد که در فاز مانیا یا شیدایی و فاز افسردگی افراد را درگیر می‌کند.  

مهم ترین علائم دوره مانیا

ویژگی اصلی دوره مانیا بالا بودن خلق است. یعنی خلقی که به شکل غیرطبیعی بالا بوده و بدون هیچ اتفاق بیرونی خاصی فرد خوشحالی غیر عادی را تجربه می‌کند. طول مدت مانیا حداقل یک هفته است. (یعنی به مدت یک هفته فرد خلق بالایی را تجربه می‌کند). سایر علائمی که در طول این مدت همراه با خلق بالا مشاهده می‌شود عبارت است از:

1. افزایش اعتماد به نفس یا خودبزرگ بینی. به طور مثال فرد متعقد است که از دیگران زیباتر است و یا قدرت زیادی دارد. 
2. داشتن برنامه ها و ایده های بزرگ و دست نیافتنی.
3. کاهش نیاز به خواب. مثلا فرد فعالیت های زیادی انجام داده است، اما اصلا احساس خستگی نمی کند.
4. پرحرفی بیش از حد یا احساس فشار برای حرف زدن.
5. حواس پرتی و عدم تمرکز.
6. افزایش فعالیت های بدون هدف و نامعین یا کارهایی که پیامدهای مخربی دارند. 
7. داشتن افکار متعدد و اینکه این افکار در حال سبقت گرفتن از هم هستند و فرد فشار زیادی را به علت داشتن افکار متعدد احساس می کند.
8. افزایش فعالیت های مذهبی. 
9. تمایل بیشتر به ارتباط داشتن با جنس مخالف.
10. اقدام به خودزنی یا خودکشی

همه افراد مبتلا به اختلال دوقطبی، تمام علائم ذکر شده را تجربه نمی کنند، اما به طور معمول هر فرد مبتلا به اختلال دوقطبی در دوره شیدایی یا مانیا سه یا چهار علامت را نشان می دهد. توجه داشته باشید که برای تشخیص اختلال دوقطبی حتما باید این علائم در کنار 2 نشانه اصلی اختلال دوقطبی یعنی افزایش شادی بدون دلیل و افزایش انرژی بیش از حد، وجود داشته باشد.

افراد وقتی وارد حالت افسردگی می شوند به طور معمول علائم زیر را تجربه می کنند. برای دانستن دلایل ایجاد افسردگی و علائم آن، مقاله افسردگی چیست را بخوانید.

مهم ترین علائم دوره افسردگی

1. روحیه غمگین .
2. از دست دادن علاقه به دوستان، کار و سایر اموری که قبلا مورد علاقه فرد بوده است.
3. احساس پوچی و بی ارزشی. 
4. عصبانیت. 
5. بد بینی. 
6. بی توجهی به بهداشت شخصی.
7. احساس گناه. 
8. تغییر اشتها (پرخوری یا کم خوری).
9. تغییر در خواب (مشکل در خوابیدن یا پرخوابی)
10. کاهش ارتباطات اجتماعی

انواع اختلالات دوقطبی

اختلال دو قطبی نوع یک 

اختلال دو قطبی نوع یک، به حالتی گفته می شود که در آن فرد هم علائم دوره مانیا یا شیدایی را تجربه می کند و هم در دوره هایی دچار افسردگی می‌شود. البته ممکن است برخی افراد صرفا علائم مانیا را تجربه کنند و وارد فاز افسردگی نشوند. در این حالت باز هم تشخیص اختلال دو قطبی نوع یک خواهد بود.

اختلال دوقطبی نوع دو 

اختلال دو قطبی نوع دو، حالتی است که فرد علائم دوره مانیا را به شکل خفیف تری تجربه می‌کند. این علائم کمتر در زندگی شخصی اختلال ایجاد می کنند. این حالت هیپومانیا نامیده می شود. در این نوع از اختلال دو قطبی نیز، فرد دوره های افسردگی را تجربه می کند.

اختلال خلق ادواری یا سیکلوتایمی

اختلال سیکلوتایمی به لحاظ علائم، شکل خفیفی از اختلال دوقطبی نوع 2 است و مشخصه آن وجود دوره‌های هیپومانیا ( شکل خفیف‌تری از مانیا، علائم دوره مانیا وجود دارد ولی منجر به بستری یا اختلال جدی در عملکرد نمی‌شود) و دوره‌های خفیف افسردگی است.

علت مبتلا شدن به اختلال دوقطبی

مهم ترین دلیل ابتلا به اختلال دوقطبی، دلایل زیستی و ژنتیکی است. برخی از افراد بیش از دیگران آمادگی ابتلا به اختلالات دو قطبی را دارند. مثلا در مغز بعضی از این افراد تنظیم برخی از مواد شیمیایی به هم می خورد و اشکال در عملکرد بعضی از ساختارهای مغز باعث بروز نشانه های مانیا یا افسردگی می شود.

تشخیص اختلال دوقطبی

علامت اصلی در تشخیص اختلال دوقطبی بالا رفتن خلق به شکل غیرطبیعی و حداقل به مدت 4 الی 7 روز است. در طول این مدت فرد باید حداقل 3 یا 4 علامت از علائم دوره مانیا مانند پرحرفی، افزایش اعتماد به نفس، نیاز به کاهش خواب و ... را تجربه کند. البته بهترین و مطمئن‌ترین راه برای تشخیص اختلال دوقطبی مراجعه به متخصصین سلامت روان است. پیشنهاد می‌شود در صورت مشاهده علائمی که توضیح داده شد و یا شک به وجود این اختلال در اولین فرصت به روانپزشک مراجعه کرده و بررسی‌های تخصصی و تشخیص‌گذاری صحیح را به او واگذار کنید.

درمان اختلال دوقطبی

دارو درمانی

یکی از مولفه‌های اصلی و مهم درمان اختلال دوقطبی استفاده از دارو است. همان طور که گفته شد اختلال دو قطبی به دلیل بدتنظیمی برخی از مواد شیمیایی در مغز ایجاد می شود و مصرف دارو تا حد زیادی این بد تنظیمی را  بهبود می بخشد. اما معمولا خانواده ها در این زمینه بسیار مشکل دارند، چرا که فرد مبتلا به اختلال دو قطبی به راحتی نمی پذیرد که دارو مصرف کند. اما اگر بیمار درباره ماهیت اختلال خود آگاهی پیدا کند ممکن است برای درمان همکاری کند.

آموزش روانشناختی 

آموزش روانشناختی به بیمار و اعضای خانواده کمک می‌کند تا علائم، ماهیت و ویژگی‌های اختلال دوقطبی را بهتر بشناسند و به دنبال آن بتوانند شرایط باثبات تری را تجربه کنند. آموزش روانشناختی به بیمار کمک می‌کند تا محرک‌هایی که ممکن است منجر به عود بیماری بشود را شناسایی کرده و محدودیت‌های خود را به درستی تشخیص دهند. شناخت این ویژگی‌ها در نهایت به بیمار و اعضای خانواده کمک می‌کند تا به پذیرش رسیده و بتوانند با این شرایط کنار بیایند. البته در کنار آموزش روانشناختی جلسات روان درمانی گروهی و انفرادی نیز برای افراد مبتلا به اختلال دوقطبی و خانواده ها توصیه می‌شود. در این جلسات بر افزایش و بهبود تاب آوری روانی افراد تاکید شده و به آن‌ها کمک می‌شود تا بتوانند هیجانات خود را به درستی مدیریت کنند.

تاثیر سندروم دوقطبی در سلامت افراد

اختلال دوقطبی یکی از شایع‌ترین علل بستری شدن افراد در بیمارستان‌ها است و خطر اقدام به خودکشی را در افراد افزایش می‌دهد. هر دو انتهای پیوستار دوقطبی به ایجاد مشکلاتی در کارکردهای فرد منجر می‌شود. نشانه‌های فرد در دوره افسردگی بر ظرفیت‌ها و توانایی‌های کارکردی فرد تاثیر منفی می‌گذارد. علاوه بر این، دوره‌های شیدایی/ مانیا یا شیدایی خفیف نیز منجر به پیامدهای مهمی در حوزه شغلی، روابط اجتماعی و خانوادگی می‌شود.