احتمالا شما هم در اطرافیان خود افرادی را مشاهده کرده‌اید که به دنبال اعمال جراحی زیبایی هستند یا نسبت به ظاهر بدن خود حساسیت زیادی نشان می‌دهند و اینکه چگونه به نظر می‌رسند برایشان بسیار مهم است. توجه به بدن، ویژگی‌های جسمانی و زیبایی امری کاملا طبیعی است و یکی از ابعاد عزت نفس تصویر و احساسی است که نسبت به بدن خود داریم. اما شاید متوجه شده باشید این حساسیت در برخی افراد کاملا افراطی شده و همه تلاش‌های فرد در زندگی معطوف به حفظ ظاهر زیبا می‌شود. در این حالت زیبایی ظاهری بخشی از عزت نفس نیست همه عزت نفس مساوی با زیبا بودن و یا بی نقص بودن است. این حساسیت افراطی با عنوان اختلال خودزشت پنداری یا سندروم Body-Dysmorphic شناخته می‌شود. برای آشنایی بیشتر با این اختلال و شیوه‌های درمانی موثر با افراکلینیک همراه باشید.
اختلال خودزشت پنداری چیست؟
افراد مبتلا به اختلال خودزشت پنداری یا خودبیمار انگاری اشتغال ذهنی با نقص تخیلی در ظاهر یا چهره خود دارند و این اشتغال ذهنی سبب ناراحتی بالینی چشمگیر یا تخریب حوزه‌های عملکردی مهم بیمار می‌شود. در صورتی که ناهنجاری جسمانی مختصری هم وجود داشته باشد نگرانی بیمار در مورد آن افراطی و عذاب‌آور است. شایع‌ترین نگرانی‌های این افراد عبارت است از نگرانی در مورد سایز بدن، بدشکلی بدن، قد، سینه‌ها، مو و عضلات.
سندروم خودزشت پنداری قبلا زیر مجموعه اختلالات شبه جسمانی یا روان‌تنی قرار می‌گرفت اما مطالعات جدید نشان داده است که بین سندروم Body-Dysmorphic و اختلالات وسواس ویژگی‌های مشترک وجود دارد. به همین دلیل این اختلال امرزوه زیرمجموعه اختلالات وسواسی قرار می‌گیرد.
شایع‌ترین سن شروع اختلال خودزشت‌پنداری بین 15 تا 30 سالگی است. شیوع این اختلال در زنان معمولا بیشتر از مردان است.
علائم اختلال خودزشت پنداری
همان‌طور که گفته شد مهم‌ترین تظاهر اختلال خود زشت پنداری اشتغال ذهنی مفرط به وجود نقصی خیالی یا بزرگ‌نمایی شده در ظاهر است. به دلیل این اشتغال ذهنی افراد مبتلا به سندروم بدریخت انگاری یا همان خودزشت پنداری وقت زیادی را جلوی آینه می‌گذرانند، خصوصیات ظاهری خود را با دیگران مقایسه می‌کند، قسمت‌های باز بدن را که احساس می‌کند نقص دارد، استتار می‌کند و درصدد جلب اطمینان از دیگران در مورد ظاهر خود است. این افراد اغلب از صمیمت با دیگران و موقعیت‌های متفاوت اجتماعی دوری می‌کنند.
افراد مبتلا به اختلال خودزشت پنداری هر روز ساعت‌های زیادی را صرف تفکر درباره نقص بدنی خود می‌کنند و اغلب درگیر رفتارهای تکرار شونده و وقت‌گیر نظیر مقایسه کردن، چک کردن در آینه، استتار یا مراقب افراطی یا جست و جوی اطمینان مجدد هستند.
علت مبتلا شدن به اختلال خود زشت پنداری
برای درک سبب شناسی و علت ابتلا به اختلال خودزشت پنداری نظریات متفاوتی مطرح شده است. ویژگی مشترک تمام این نظریات تاکید بر تصویر بدنی منفی است. بنابراین برای آشنایی با علت ابتلا به اختلال خودزشت پنداری ابتدا بهتر است با مفهوم تصویر بدنی آشنا شویم.
تصویر بدنی چیست؟
تصویر بدنی، تصویر ذهنی فرد از اندازه، شکل و فرم بدن است که شامل احساس فرد نسبت به ویژگی‌ها و ساختار اجزای بدنش خواهد بود. تصویر ذهنی از بدن همچنین دربرگیرنده عقاید و احساسات آگاهانه و غیرآگاهانه در مورد بدن است. افرادی که دچار اختلال خود زشت پنداری هستند معمولا تصویر بدنی منفی نسبت به خود دارند. این افراد احساس بدی نسبت به بدن و ویژگی‌های جسمانی خود دارند. در ادامه مهم‌ترین عوامل موثر بر تصویر بدنی منفی معرفی شده است.
دوره نوجوانی
نوجوانی دوره رشدی کلیدی برای مطالعه تصویر بدنی به شمار می‌رود. نوجوانان در این دوره علاوه بر ظرفیت‌های شناختی جدید، تغییرات جسمانی زیادی را هم تجربه می‌کنند و بیش از پیش در معرض تعاملات اجتماعی (مثل روابط با همسالان و روابط عاشقانه با جنس مخالف) قرار می‌گیرند. این امر منجر به تمرکز فزاینده در بدن می‌شود. این رخدادها بر شکل‌گیری مفهوم خود در نوجوانان اثر گذاشته و باعث می‌شود نوجوان خود را با دیگران مقایسه کرده بر این امر تمرکز کند که در چشم دیگران چگونه به نظر می‌رسد. به این ترتیب اوایل نوجوانی دوره مهمی برای رشد تصویر بدنی منفی خصوصا برای محسوب می‌شود. دختران با چالش‌های رشدی سریع‌تر از پسران مواجه می‌شوند. حال اگر این تغییرات جسمانی در دوره بلوغ از سمت خانواده یا همسالان با واکنش منفی رو به رو شود یا نوجوان مورد تمسخر یا سرزنش قرار گیرد تصویر بدنی منفی شکل می‌گیرد. این تصویر بدنی منفی فرد را نسبت به اختلال خودزشت پنداری آسیب‌پذیر می‌سازد.
خانواده
خانواده اولین عامل تاثیرگذار بر تصویر بدنی است. در سال‌های اولیه زندگی رفتار کودک تحت‌تاثیر خانواده است و هرآنچه کودک در این سال‌ها شاهد آن است بر اعتقادات او تاثیر می‌گذارد.
هنگامی که والدین پسری را مورد تحسین قرار می‌دهند که بدنی عضلانی و قدی بلند دارد به صورت غیرمستقیم این ایده را پدید می‌آورند که یک پسر ایده‌آل پسری است که از نظر ظاهری چنین ویژگی‌هایی داشته باشد. بنابراین بسیار مهم است که والدین به نحوه رفتار خود با کودک و نوجوان بسیار توجه کنند و کودکان را به خاطر برخی ویژگی‌های بدنی مورد سرزنش قرار ندهند و یا ویژگی خاصی را برجسته نکنند.
سبک دلبستگی
تصویر بدنی از دوره کودکی شکل می‌گیرد. یکی از عوامل بسیار مهم در دوره کودکی سبک دلبستگی است. سبک دلبستگی اشاره به روابط کودک با مادر یا مراقبین اصلی دارد. کودکانی که دلبستگی امنی با والد یا مراقب خود دارند معمولا به تصویر بدنی مثبتی نیز می‌رسند اما به میزانی که سبک دلبستگی ناایمن باشد تصویر بدنی شکل گرفته نیز به تدریج منفی خواهد شد.
تشخیص اختلال خودزشت پنداری
تشخیص اختلال بدریخت‌انگاری بدن کمی پیجیده و دشوار است زیرا اکثر افرادی که به این سندروم مبتلا هستند معمولا به جراحان زیبایی مراجعه می‌کنند و بعد از انجام اعمال جراحی متعدد و عدم رضایت از اقدامات انجام شده نهایتا به روانپزشکان و روانشناسان ارجاع داده می‌شوند. هسته اصلی و کلیدی در تشخیص اختلال خودزشت پنداری اشتغال ذهنی زیاد در مورد زیبایی و بی نقص به نظر رسیدن است. این افراد کارهای وسواس گونه زیادی در این رابطه انجام می‌دهند. مثلا دائما در حال وارسی خود هستند تا مبادا ظاهرشان نقص داشته باشد یا اگر هم نقص جزئی وجود داشته باشد واکنش افراطی نشان می‌دهند. این اعمال وسواس گونه معمولا وقت گیر بوده و بیشتر از یک ساعت از وقت فرد را به خود اختصاص می‌دهد و منجر به افت عملکرد و اضطراب زیاد می‌شود. چنانچه هر یک از ویژگی‌ها را در خود یا اطرافیان مشاهده می‌کنید بهتر است برای تشخیص‌گذاری صحیح به روانپزشک یا روانشناس بالینی مراجعه کنید.
درمان اختلال خود زشت پنداری
به طور کلی درمان اختلال خود زشت پنداری به دو دسته دارویی و غیر دارویی تقسیم می‌شود.
درمان اختلال خود زشت پنداری با دارو
اختلال خود زشت پنداری معمولا با افسردگی و اضطراب نیز همراه است. به همین دلیل مصرف داروهای ضد اضطراب و ضد افسردگی (با تجویز روانپزشک- تحت هیچ شرایطی مصرف خودسرانه نداشته باشید) تا حدی در کنترل علائم این بیماری می‌تواند موثر باشد.
درمان اختلال خود زشت پنداری با استفاده از درمانهای روانشناختی
بیماران مبتلا به اختلال خودزشت پنداری معمولا سعی می‌کنند از طریق وارسی‌های مکرر یا انجام اعمال جراحی متعدد به احساس رضایت دست پیدا کنند. اما این روش‌ها تقریبا در اکثر موارد نتیجه مثبت نداشته و هیچ‌گاه این افراد به آرامش نمی‌رسند. بنابراین بهتر است هسته اصلی این اختلال یعنی نارضایتی از بدن و تصویر بدنی منفی این افراد از طریق روان درمانی مورد بررسی و درمان قرار گیرد. به طور کلی در درمانهای روانشناختی از جمله درمان شناختی رفتاری، طرح واره درمانی و روان درمانی تحلیلی به فرد کمک می‌شود تا نسبت به ماهیت اختلال خود بینش پیدا کند و متوجه شود راهکارهای مقابله ای که استفاده می‌کند صرفا تسکین موقتی بوده و نمی‌تواند او را به احساس آرامش و رضایت برساند. در مراحل بعدی ریشه‌های شکل‌گیری تصویر بدنی منفی و افکار مرتبط با آن بررسی شده و جهت ترمیم این تصویر منفی راهکارهایی به فرد ارائه می‌شود. بازسازی تصویر بدنی مثبت، افزایش عزت نفس و ... از جمله تکنیک‌های رایج در درمان این اختلال هستند.
تاثیر سندروم خودزشت پنداری بر سلامت افراد
یکی از تاثیرات منفی اختلال خودزشت پنداری همراهی این اختلال با بیماری‌هایی همچون افسردگی، اضطراب و اضطراب اجتماعی است. افراد به دلیل احساس شرم و خجالت غیر واقعی نسبت به ظاهر خود به تدریج منزوی شده و از اجتماع دوری می‌کنند. این انزوا زمینه شکل گیری افسردگی و به دنبال آن شیوع افکار خودکشی خواهد بود. همچین برخی افراد به دنبال جراحی‌های زیبایی بوده و هزینه‌های زیادی را به این مسئله اختصاص می‌دهند و سلامت جسمانی خود را در بسیاری از موارد به خطر می‌اندازند.
